Herkomstonderzoek en restitutie in de praktijk
Herkomstonderzoek en restitutie, zowel op het gebied van de Tweede Wereldoorlog als koloniale collecties, staat volop in de belangstelling. Naar aanleiding van 25 jaar restitutiebeleid voor cultuurgoederen uit de Tweede Wereldoorlog vond onlangs het symposium De Toekomst van Restitutie Cultuurgoederen WOII plaats. Hier werd, in internationale context, aandacht gevraagd voor de toekomst van onderzoek naar en restitutie van in de Tweede Wereldoorlog geroofde objecten. Ook is er de laatste tijd veel aandacht voor koloniale collecties. Zo besloot het Wereldmuseum Amsterdam onlangs om 288 objecten terug te geven aan Indonesië.
Musea hebben een belangrijke rol bij herkomstonderzoek en restitutie, het is zelfs een wettelijke taak. Maar hoe zorg je ervoor dat je als museum op een goede manier aan de slag gaat met cultuurgoederen uit de Tweede Wereldoorlog of koloniale collecties?
Voortdurend nieuwe inzichten
Het is belangrijk dat musea zich realiseren dat de ontwikkelingen rond herkomstonderzoek en restitutie niet stilstaan. Robert Verhoogt van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap geeft aan dat het belangrijk is om deze onderwerpen hoog op de agenda te houden. Verhoogt: “Voor een zorgvuldige omgang met collecties is het essentieel om inzicht te hebben in de herkomst ervan, zowel in relatie tot WOII als de mogelijke koloniale context. Zowel hier, als in de landen van herkomst, is er steeds meer aandacht voor de herkomstgeschiedenis van objecten in openbare collecties. Nieuwe (digitale) bronnen bieden voortdurend nieuwe inzichten in dit verleden en deze collecties.”
Rol van gemeenten en provincie
Ook geeft Verhoogt aan dat er in dit proces een belangrijke rol is weggelegd voor overheden: “Veel collecties zijn in bezit van publieke eigenaren zoals gemeenten en provincies. Een zorgvuldige omgang met collecties is daarmee ook een zaak van deze organisaties. Gemeenten en provincies kunnen zich vanuit hun eigen rol hiervoor inzetten in samenwerking met lokale musea. Dit gebeurt bijvoorbeeld al door extra onderzoek te laten doen naar de geschiedenis van de eigen stad, streek en collecties in relatie tot de koloniale geschiedenis of de Tweede Wereldoorlog. Dit zorgt voor een belangrijke verrijking van de kennis en inzichten in de (lokale) geschiedenis en de herkomst van publieke collecties.”
Stand van zaken na 25 jaar restitutiebeleid
Op het gebied van cultuurgoederen uit de Tweede Wereldoorlog is er van 2009 tot 2018 nog een stap gezet met het programma Museale verwervingen. In deze periode onderzochten musea bijna 200 objecten, waarvan het vermoeden bestond dat ze tussen 1933 en 1945 geroofd, geconfisqueerd of gedwongen verkocht waren. Belangrijk daarbij is dat het niet alleen gaat over het teruggeven van objecten, maar ook om het herstellen van onrecht. Restitutie is namelijk niet altijd mogelijk, het vertellen van een volledig(er) verhaal is dan belangrijker. Toch zijn er nog musea die niet alle cultuurgoederen uit de Tweede Wereldoorlog in hun collectie op het netvlies hebben of daar nog geen beleid voor hebben of ontwikkelen. Soms weten ze simpelweg niet dat het restitutiebeleid een wettelijke taak is, maar ook tijdsgebrek kan een oorzaak zijn. Daarbij kan bovendien een rol spelen dat de kennis over dit deel van de geschiedenis bij (jongere) medewerkers minder up-to-date is.
Koloniale collecties
In de maatschappij is er al veel discussie over standbeelden, straatnamen en gebouwen die een link hebben met de koloniale geschiedenis. Maar ook cultuurgoederen uit deze periode roepen vragen op. Deze objecten zijn tijdens de koloniale periode in Nederland terechtgekomen, maar zijn in andere landen geroofd of op een andere manier onrechtmatig verkregen. De onafhankelijke Commissie Koloniale Collecties adviseert de Minister van OCW hoe hiermee om te gaan. Het feit dat Nederland zelf een koloniale mogendheid was, roept ook dilemma’s op. Daarom is het belangrijk voor musea gedegen herkomstonderzoek te doen en oog te hebben voor het standpunt van het land van herkomst. Ook hier is herstel van onrecht de uitgangspositie. Sinds 2022 ondersteunt het Consortium Koloniale Collecties musea bij dit proces.
Tools voor de praktijk
Wat heb je als museum nodig om deze wettelijke taak goed uit te voeren? Het begint allemaal bij kennis van de context en de geschiedenis. Wat is er gebeurd en hoe zijn musea in het bezit gekomen van bepaalde objecten? Welke samenwerking is er mogelijk binnen je regio of gemeente? Wie zijn de spelers in het veld? Ook is het belangrijk om te weten hoe je herkomstonderzoek doet, een plan van aanpak maakt en dit implementeert in je eigen praktijk. Bij beide onderwerpen is het goed om oog te hebben voor eventuele dilemma’s en discussies die bij dit proces komen kijken en hoe daar op een goede manier mee om te gaan.
De ErfgoedAcademie kan musea hierbij ondersteunen. Op 6 november start bij de cursus Herkomstonderzoek Koloniale Collecties. In het voorjaar van 2025 begint de cursus Cultuurgoederen Tweede Wereldoorlog: herkomst en restitutie in de praktijk. Wil je meer weten of je aanmelden? Bekijk dan het aanbod.
Foto bij dit artikel: Overzichtsfoto van de zaal Winstgevende handel in Onze koloniale erfenis, te zien in Tropenmuseum Amsterdam. Fotograaf: Rick Mandoeng.